Choć miliony Polaków codziennie płaci gotówką w sklepach i punktach usługowych, kwestia wydawania reszty wciąż budzi wątpliwości. Czy sprzedawca zawsze musi mieć drobne? Czy może odmówić sprzedaży, gdy klient płaci dużym banknotem? Jakie przepisy mają tu zastosowanie i co faktycznie mówi art. 535 kodeksu cywilnego?
W tym artykule przeprowadziliśmy rzetelną analizę – bez mitów o nowych regulacjach (bo takich nie ma), za to z odniesieniem do obowiązujących przepisów i praktyki rynkowej.
Art. 535 kodeksu cywilnego
Art. 535 KC
„Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.”
Przepis ten określa istotę umowy sprzedaży – czyli sytuację w której sprzedawca dostarcza kupującemu towar i przenosi na niego własność, a kupujący płaci ustaloną cenę i odbiera rzecz. Warto jednak podkreślić, że art. 535 KC nie mówi wprost o obowiązku wydawania reszty. Zasada prawidłowego rozliczenia zapłaty, w tym wydania nadwyżki pieniędzy, wynika z innych źródeł prawa – o tym w następnym akapicie.
Wydawanie reszty – skąd bierze się obowiązek?
Choć w samym kodeksie cywilnym nie znajdziemy ani jednego przepisu mówiącego wprost o konieczności wydawania reszty, w praktyce handlowej oczekuje się, że sprzedawca rozliczy transakcję w sposób pełny i uczciwy. Obowiązek ten wynika więc nie z jednego konkretnego artykułu, lecz z ogólnych zasad prawa i utrwalonych zwyczajów.
1. Brak przepisu szczególnego
Żaden artykuł kodeksu cywilnego ani odrębna ustawa nie nakłada wprost obowiązku posiadania drobnych przez sprzedawcę. To, że w Polsce powszechnie wydaje się resztę, wynika z utrwalonej praktyki handlowej i dobrych obyczajów.
2. Umowa sprzedaży i dobre obyczaje
Zawierając umowę sprzedaży, strony powinny wykonywać swoje obowiązki zgodnie z:
▪ zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC),
▪ ustalonymi zwyczajami (art. 354 KC).
W praktyce oznacza to, że jeśli sprzedawca przyjmuje płatności gotówką, powinien być przygotowany na rozliczenie typowych transakcji — na przykład wtedy, gdy klient płaci banknotem 100 zł za zakupy za 30 zł. Odmowa wydania reszty lub brak jakichkolwiek starań o jej zapewnienie może zostać uznane za działanie sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz zasadami współżycia społecznego.
Treść art. 354 KC i art. 5 KC (kliknij żeby rozwinąć szczegóły)
Art. 354 Kodeksu cywilnego
§ 1. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.
§ 2. W taki sam sposób wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania.
Art. 5 Kodeksu cywilnego
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
3. Ochrona konsumenta
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) nie wprowadził w 2025 r. nowych wytycznych dotyczących wydawania reszty, jednak w swoich dotychczasowych stanowiskach i decyzjach jasno określa zasady ochrony konsumentów w kontekście płatności gotówkowych:
▪ Brak bezwzględnego obowiązku wymiany każdego banknotu: Sprzedawca nie jest prawnie zobowiązany do przyjmowania każdego nominału (np. banknotu 500 zł) w każdej sytuacji, zwłaszcza jeśli nie ma możliwości wydania reszty z powodu obiektywnych ograniczeń, takich jak brak bilonu w kasie na początku dnia pracy.
▪ Uporczywe utrudnianie zapłaty gotówką jako nieuczciwa praktyka: Regularne lub celowe działania, takie jak brak przygotowania kasy (np. chroniczny brak drobnych), odmawianie przyjęcia wysokich nominałów bez uzasadnienia czy niewystarczające starania o zapewnienie bilonu, mogą zostać uznane za nieuczciwą praktykę rynkową. Zgodnie z art. 5 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, takie działania mogą wprowadzać konsumentów w błąd lub ograniczać ich prawa, co jest niezgodne z zasadami ochrony konsumentów.
▪ Konsekwencje dla przedsiębiorców: W przypadku stwierdzenia nieuczciwych praktyk UOKiK może nałożyć kary finansowe (do 10% rocznego obrotu firmy, zgodnie z art. 106 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów) lub nakazać zmianę praktyk. Przykładem mogą być sytuacje, w których sklepy notorycznie odmawiają przyjmowania gotówki, co prowadzi do skarg konsumenckich i kontroli ze strony Inspekcji Handlowej.
▪ Ochrona prawa do płatności gotówką: Zgodnie z art. 31 ustawy o Narodowym Banku Polskim, złoty polski jest prawnym środkiem płatniczym, co oznacza, że sprzedawca co do zasady powinien akceptować gotówkę. Odmowa przyjęcia zapłaty w złotych może być uzasadniona jedynie w wyjątkowych przypadkach, takich jak brak możliwości technicznych wydania reszty, ale nie może być regułą.
Transparentność i uczciwość w relacjach z klientami są kluczowe. Przedsiębiorcy powinni informować o zasadach przyjmowania płatności (np. ograniczeniach nominałów) i dążyć do minimalizowania sytuacji, w których konsument napotyka trudności z zapłatą gotówką. W razie sporu konsument może zgłosić sprawę do UOKiK lub Inspekcji Handlowej, co może skutkować kontrolą placówki handlowej.
Czy można odmówić sprzedaży z powodu braku drobnych?
Krótka odpowiedź: tak, ale tylko w wyjątkowych, obiektywnie uzasadnionych sytuacjach. Odmowa nie może być pretekstem do unikania obsługi gotówkowej – to obowiązek wynikający z umowy sprzedaży i dobrych obyczajów (art. 354 KC). W razie sporu to sprzedawca musi udowodnić, że brak reszty był realny i nieunikniony.
Kiedy odmowa jest dopuszczalna? Sprzedawca może odmówić transakcji, jeśli:
▪ Brakuje bilonu w kasie: np. na początku dnia, gdy kasa jest jeszcze pusta, lub w małym punkcie bez możliwości szybkiego rozmienienia.
▪ Klient używa wysokiego nominału przy drobnym zakupie: np. klient płaci 500 zł za zakupy za 5 zł, a w kasie nie ma wystarczająco drobnych na resztę.
Uwaga na pułapki! Nadużywanie odmowy (np. chroniczny brak bilonu bez starań o jego uzupełnienie) to ryzykowna gra. Może być uznane za naruszenie zasad współżycia społecznego (art. 5 KC) lub nieuczciwą praktykę rynkową przez UOKiK. Konsekwencje? Skargi konsumenckie i kary administracyjne (do 10% obrotu).
Czy sprzedawca może żądać odliczonej gotówki?
Sprzedawca może poprosić klienta o zapłatę odliczoną kwotą, jednak taka prośba nie ma mocy prawnie wiążącej. Klient ma prawo zapłacić gotówką powszechnie używaną w obrocie, np. banknotem 100 czy 200 zł, i nie ma przy tym obowiązku przynoszenia drobnych.
Co ciekawe dopuszczalne jest także wprowadzenie w sklepie zasad ograniczających przyjmowanie bardzo dużych nominałów (np. 500 zł) – zwłaszcza ze względów bezpieczeństwa czy organizacyjnych – niemniej jednak sprzedawca powinien poinformować o tym z wyprzedzeniem (np. wywieszką przy kasie). Nagłe odmówienie przyjęcia banknotu bez wcześniejszej informacji może być uznane za nieuczciwe wobec klienta.
W praktyce komunikaty typu „prosimy o odliczoną gotówkę” są akceptowalne, o ile nie prowadzą do faktycznej odmowy sprzedaży bez uzasadnionej przyczyny. Sprzedawca nie może całkowicie uchylać się od przyjmowania legalnych środków płatniczych tylko dlatego, że brakuje mu bilonu.
„Czy mogę być winien grosika?” – czyli gdy sprzedawca nie ma drobnych
Zdarza się, że w małych sklepach czy na targowiskach sprzedawca, nie mając drobnych, pyta: „Czy mogę być winien grosika?” – na przykład, gdy produkt kosztuje 3,99 zł, klient płaci 5 zł, a sprzedawca wydaje 1 zł zamiast 1,01 zł. Czy to zgodne z prawem? Oto kluczowe informacje:
▪ Zgoda klienta jest konieczna – Sprzedawca może zaproponować wydanie niepełnej reszty (np. 1 zł zamiast 1,01 zł), ale tylko za wyraźną zgodą klienta. Bez niej takie działanie może być uznane za niewywiązanie się z umowy sprzedaży (art. 535 KC), gdyż kupujący ma prawo do pełnej reszty.
▪ Transparentność to podstawa – Sprzedawca powinien jasno poinformować o braku monety (np. 1 grosz) i zaproponować zaokrąglenie w dół, np. „Wydam 1 zł, dobrze?”. Brak przejrzystości może prowadzić do skarg konsumenckich.
▪ Ryzyko dla sprzedawcy – Sporadyczne niewydanie grosza za zgodą klienta jest dopuszczalne, ale takie regularne praktyki bez starań o zaopatrzenie w bilon mogą zostać uznane przez UOKiK za nieuczciwą praktykę rynkową (art. 5 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym). Dodatkowo, rozbieżności w kasie mogą wymagać wyjaśnień w razie kontroli skarbowej.
Rosnąca popularność płatności bezgotówkowych w Polsce
Ponieważ temat wydawania reszty dotyczy głównie transakcji gotówkowych, jego znaczenie stopniowo maleje wraz z dynamicznym rozwojem płatności bezgotówkowych.
Według danych Narodowego Banku Polskiego z 2024 r. już ponad 50% transakcji detalicznych w Polsce odbywa się bez użycia gotówki – przede wszystkim kartami płatniczymi, telefonami i zegarkami z funkcją płatności zbliżeniowych. Coraz większa dostępność terminali, rosnące zaufanie do płatności cyfrowych oraz rozwój usług takich jak BLIK sprawiają, że problem posiadania odpowiedniego bilonu po stronie sprzedawców staje się znacznie mniejszy niż jeszcze kilka lat temu. Dla przedsiębiorców oznacza to nie tylko mniejsze ryzyko sporów o brak reszty, ale także większą wygodę i bezpieczeństwo obrotu.
Warto wiedzieć
Terminal nie jest obowiązkowy
W Polsce nie ma ogólnego obowiązku posiadania terminala płatniczego. Przedsiębiorca może prowadzić sprzedaż wyłącznie za gotówkę.
Deklarujesz płatność kartą – musisz ją umożliwić
Jeśli przedsiębiorca informuje o możliwości zapłaty kartą (np. naklejka przy wejściu, reklama), powinien faktycznie zapewnić taką formę płatności.
Brak terminala ≠ niewykonanie umowy
Awaria lub brak terminala nie oznacza automatycznego niewykonania umowy sprzedaży, ale może być uznany za wprowadzanie konsumentów w błąd.
Wnioski i najczęściej zadawane pytania
Art. 535 kodeksu cywilnego nie reguluje wprost wydawania reszty – przepis określa jedynie obowiązek zapłaty ceny i wydania towaru, a obowiązek prawidłowego rozliczenia transakcji wynika z dobrych obyczajów, zasad współżycia społecznego (art. 5 KC) oraz zwyczajów handlowych (art. 354 KC).
Sprzedawca nie ma bezwzględnego obowiązku posiadania bilonu, ale powinien rozsądnie przygotować kasę do obsługi typowych transakcji gotówkowych. Upór w odmawianiu wydania reszty może zostać uznany za nieuczciwą praktykę rynkową.
Klient ma prawo zapłacić powszechnie używanym banknotem (np. 100 czy 200 zł), a ograniczenia przyjmowania większych nominałów są dopuszczalne tylko wtedy, gdy są wcześniej jasno zakomunikowane i mają uzasadnienie organizacyjne lub bezpieczeństwa.
Nie ma obowiązku posiadania terminala płatniczego, ale jeżeli sprzedawca deklaruje możliwość płatności kartą, musi ją faktycznie zapewnić. W przeciwnym razie może narazić się na zarzut wprowadzania konsumentów w błąd.
Zaokrąglanie kwot gotówkowych jest w Polsce dobrowolne – dopuszczalne, jeśli jest jasno komunikowane klientowi i nie prowadzi do ukrytego podwyższania cen.
Rosnąca popularność płatności bezgotówkowych (ponad 50% transakcji w Polsce wg NBP) zmniejsza presję na posiadanie dużej ilości bilonu, ale nie zwalnia sprzedawców z obowiązku rzetelnego rozliczenia transakcji gotówkowej.
Czy sprzedawca ma obowiązek wydawać resztę z płatności gotówką?
Prawo nie zawiera wprost takiego przepisu. Obowiązek ten wynika z zasad współżycia społecznego (art. 5 KC), ustalonych zwyczajów (art. 354 KC) oraz dobrych praktyk handlowych. Sprzedawca powinien być przygotowany na typowe transakcje gotówkowe.
Co jeśli sprzedawca nie ma drobnych i odmawia sprzedaży?
Jednorazowa odmowa sprzedaży z powodu braku reszty nie jest naruszeniem prawa. Jednak uporczywe odmawianie obsługi klientów z tego powodu może zostać uznane za nieuczciwą praktykę rynkową.
Czy sklep może żądać zapłaty odliczoną kwotą?
Sprzedawca może poprosić o odliczoną gotówkę, ale nie ma podstaw prawnych, by tego wymagać. Klient ma prawo zapłacić banknotem powszechnie przyjętym w obrocie, np. 100 czy 200 zł.
Czy można odmówić przyjęcia banknotu 200 lub 500 zł?
Tak, ale tylko wtedy, gdy zasada ta została wcześniej jasno zakomunikowana (np. informacja przy kasie) i ma uzasadnienie bezpieczeństwa lub organizacyjne. Nagłe odmówienie bez uprzedzenia może być uznane za działanie wprowadzające klienta w błąd.
Czy sprzedawca musi mieć terminal płatniczy?
Nie ma w Polsce ogólnego obowiązku posiadania terminala. Jeżeli jednak przedsiębiorca deklaruje możliwość płatności kartą, musi faktycznie zapewnić tę usługę – w przeciwnym razie może narazić się na zarzut wprowadzania konsumentów w błąd.
Czy sklepy mogą zaokrąglać kwoty przy płatności gotówką?
Tak, ale jest to dobrowolne. Zaokrąglanie jest dozwolone, o ile klient jest o tym wyraźnie poinformowany i praktyka nie prowadzi do ukrytego podnoszenia cen. Najczęściej stosuje się zaokrąglenie w dół, na korzyść klienta.
Dodaj komentarz